Ποιοι παράγοντες καθορίζουν την (εργασιακή) συμπεριφορά;
Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας παίζουν σημαντικό ρόλο όχι απλά στον τρόπο που συμπεριφέρεστε αλλά και στον τρόπο με τον οποίο κάνετε τη δουλειά σας και αλληλεπιδράτε με τους άλλους. Γνωρίζοντας καλύτερα τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς σας αλλά και αυτά των συναδέλφων σας, και κατανοώντας πως μπορούν να επηρεάσουν τη συμπεριφορά σας, θα είστε σε θέση να επικοινωνήσετε αποτελεσματικότερα. Παράλληλα και τα συναισθήματα σας (είτε σχετίζονται περισσότερο με την προσωπικότητά σας, είτε απορρέουν από μια στιγμιαία κατάσταση) επηρεάζουν το πως επικοινωνείτε με τους άλλους και τις αποφάσεις που παίρνετε. Για παράδειγμα, σκεφτείτε τι μπορεί να πείτε όταν είστε θυμωμένοι με κάτι και τι μπορεί να αποφύγετε να εκφράσετε όταν νιώθετε φόβο. Τέλος, οι εμπειρίες του παρελθόντος σας έχουν μάθει πως να αντιδράτε σε διάφορες καταστάσεις και πλαίσια κι έχουν διαμορφώσει σε σημαντικό βαθμό τη συμπεριφορά σας.
Σκοπός, λοιπόν, δεν είναι ούτε να αλλάξετε την προσωπικότητά σας ούτε να καταπιέσετε τα συναισθήματά σας, αλλά να κατανοήσετε ποια είναι και πως επηρεάζουν τη δουλειά σας και την επικοινωνία σας με άλλους. Μπορείτε, βέβαια, να προσαρμόσετε τον τρόπο που αλληλεπιδράτε με τους άλλους με στόχο την πιο εποικοδομητική επικοινωνία.
Α. Προσωπικότητα
Η προσωπικότητα αναφέρεται στο σύνολο των χαρακτηριστικών, των συμπεριφορών, των συναισθημάτων, των σκέψεων και των τρόπων αντίδρασης που καθορίζουν έναν άνθρωπο και τον κάνουν μοναδικό. Είναι η συνολική ψυχολογική δομή ενός ατόμου, η οποία επηρεάζει το πώς αντιλαμβάνεται τον κόσμο, πώς αλληλεπιδρά με τους άλλους και πώς αντιμετωπίζει διάφορες καταστάσεις. Παρακάτω αναφέρονται κάποια χαρακτηριστικά προσωπικότητας και πως αυτά επηρεάζουν τη συμπεριφορά:
Εσωστρέφεια - εξωστρέφεια
Σίγουρα γνωρίζετε τη σημασία της εσωστρέφειας και εξωστρέφειας και σίγουρα έχετε χαρακτηρίσει πολλούς ανθρώπους γύρω σας αλλά και τον εαυτό σας ως ένα από τα δύο. Γνωρίζετε όμως πραγματικά πως τα χαρακτηριστικά αυτά μπορούν να επηρεάσουν την (επαγγελαμτική) σας συμπεριφορά; Συχνά, μένουμε μόνο στο πως εμείς σκεφτόμαστε και βλέπουμε τα πράγματα, αγνοώντας την οπτική των άλλων ανθρώπων, με αποτέλεσμα να μην κατανοούμε τη συμπεριφορά τους και να δημιουργούνται δυσκολίες και παρεξηγήσεις στη μεταξύ μας επικοινωνία.
Οι εξωστρεφείς, λοιπόν, άνθρωποι είναι εκείνοι που αντλούν ενέργεια μέσα από τις κοινωνικές τους αλληλεπιδράσεις και τους αρέσει να δουλεύουν μαζί με κόσμο. Αντίθετα, οι εσωστρεφείς αποφεύγουν τα εξωτερικά ερεθίσματα και τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και προτιμούν να εργάζονται πιο μοναχικά. Πιθανώς, η τηλεργασία για αυτούς φαντάζει ιδανικό σενάριο. Φυσικά, οι παραπάνω καταστάσεις δεν είναι απόλυτες, και δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να συμβεί και το αντίθετο.
Ουσιαστικά, το ζητούμενο είναι να κατανοήσετε, πως ο καθένας έχει τις δικές του προτιμήσεις, με βάση και τη δική του μοναδική προσωπικότητα αλλά και εμπειρίες, και πως κάτω από διαφορετικές συνθήκες λειτουργεί πιο αποτελεσματικά. Επομένως, έχοντας αυτό στο νου σας, θα μπορείτε να κρίνετε διαφορετικά τους συνεργάτες σας. Ένας συνεργάτης σας ο οποίος μιλάει πολύ ή αναζητά συνεχώς την κοινωνική αλληλεπίδραση δεν σημαίνει π.χ. ότι βαριέται να δουλέψει, αλλά ότι αυτό τον βοηθά περισσότερο στη δουλειά του. Αντίστοιχα, ένας συνάδελφος ο οποίος δεν συμμετέχει στις συζητήσεις σας στο διάλειμμα δεν σημαίνει απαραίτητα ότι δεν σας συμπαθεί, αλλά ότι δεν νιώθει άνετα να κοινωνικοποιηθεί σε αυτό το βαθμό.
Παράλληλα, αναγνωρίζοντας τα χαρακτηριστικά αυτά στον εαυτό σας και στους άλλους δομείτε τα θεμέλια της αποτελεσματικότερης επικοινωνίας σας. Για παράδειγμα, αν τείνετε να μιλάτε κατευθείαν χωρίς να το σκεφτείτε, δώστε χρόνο και σε συναδέλφους σας που τον χρειάζονται, ή αν τείνετε να μην παίρνετε τον λόγο και πρωτοβουλίες, φροντίστε σε κρίσιμες συνθήκες να το κάνετε.
Κάποιες θέσεις απαιτούν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά προσωπικότητας, π.χ. ένας ηγέτης τις περισσότερες φορές είναι πιο εξωστρεφής ή οι συνθήκες τον αναγκάζουν να γίνει. Ωστόσο, αυτό δεν είναι κάτι απόλυτο, και μπορεί τουλάχιστον εν μέρει να καλλιεργηθεί.
Άλλα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας
Ωστόσο κι άλλα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας μπορούν να επηρεάσουν τη συμπεριφορά.
Υψηλά επίπεδα διεκδικητικότητας μπορεί να οδηγήσουν κάποιον σε υψηλότερα επίπεδα επικοινωνίας, ιδίως με άτομα υψηλότερα στην ιεραρχία (π.χ. managers). Τα άτομα αυτά τείνουν να επικοινωνούν συχνότερα με σκοπό να πετύχουν τους στόχους τους και να υπερασπιστούν τα δικαιώματα και τις επιθυμίες τους.
Επίσης, άτομα με ενεργητική προσωπικότητα αναλαμβάνουν δράση για να επηρεάσουν το περιβάλλον τους, να εντοπίσουν και να εκμεταλλευτούν ευκαιρίες, να πάρουν πρωτοβουλίες και να επιμείνουν μέχρι να πετύχουν ουσιαστική αλλαγή. Οι άνθρωποι αυτοί είναι πιθανό να διαφωνούν με την ιδέα της αποφυγής δράσης ή της σιωπής όταν υπάρχει ευκαιρία να μιλήσουν.
Η αυτοεκτίμηση επηρεάζει την επικοινωνία στις ομάδες στο χώρο εργασίας, καθώς τα άτομα με υψηλή αυτοεκτίμηση επικοινωνούν πιο ανοιχτά από εκείνα με χαμηλή. Ωστόσο, η εξαρτημένη αυτοεκτίμηση, δηλαδή η αυτοεκτίμηση που βασίζεται στις αξιολογήσεις των άλλων, μπορεί να οδηγήσει σε σιωπή, καθώς ανησυχίες για το πως οι άλλοι κρίνουν το άτομο μειώνουν την προθυμία για επικοινωνία. Έτσι, άτομα με χαμηλή ή εξαρτημένη αυτοεκτίμηση επικοινωνούν λιγότερο σε σύγκριση με εκείνα που έχουν υψηλή, ανεξάρτητη αυτοεκτίμηση.
Τα άτομα με αυτοέλεγχο (self-monitoring) μπορούν να προσαρμόσουν τη συμπεριφορά τους ανάλογα με την κατάσταση. Επομένως αυτοί με υψηλό αυτοέλεγχο μπορούν εύκολα να χρησιμοποιήσουν τα κοινωνικά σημάδια και να προσαρμόσουν τη συμπεριφορά τους με βάση αυτά, ώστε να επιδείξουν την καταλληλότερη συμπεριφορά. Αντιθέτως, τα άτομα με χαμηλό αυτοέλεγχο πιο δύσκολα προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους με βάση την εκάστοτε κατάσταση και είναι πιο αυθόρμητοι.
Ο νευρωτισμός, δηλαδή η τάση ενός ατόμου να βιώνει αρνητικά συναισθήματα, όπως άγχος, θλίψη, φόβο, ευερεθιστότητα και συναισθηματική αστάθεια, μπορεί να επηρεάσει την εργασία κυρίως μέσω της αυξημένης ευαισθησίας στο άγχος, της δυσκολίας διαχείρισης αποτυχιών και της τάσης για αρνητική σκέψη, καταστάσεις και διαδικασίες που μπορεί να μειώσουν την παραγωγικότητα και την εργασιακή ικανοποίηση. Τα άτομα με υψηλό νευρωτισμό συχνά δυσκολεύονται στις σχέσεις με συναδέλφους λόγω της ευερεθιστότητάς τους, ενώ παράλληλα μπορεί να δυσκολεύονται στη λήψη αποφάσεων. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις, η ευαισθησία τους σε κινδύνους και η ανάγκη τους για συνεχή βελτίωση μπορεί να λειτουργήσουν θετικά και να τους γλιτώσουν από σημαντικά λάθη.
Β. Συναισθήματα
Τα συναισθήματα συχνά είναι αλληλένδετα με την προσωπικότητα, καθώς χωρίζονται σε συναισθήματα που το άτομο τείνει να βιώνει περισσότερο στη ζωή του (trait) αλλά και σε συναισθήματα τα οποία προκύπτουν σε μία στιγμή λόγω των συνθηκών (state) και δεν σχετίζονται τόσο με την προσωπικότητά του.
Ο φόβος συχνά επηρεάζει τη συμπεριφορά μας. Αυτός, προκαλείται από ένα συγκεκριμένο γεγονός-ερέθισμα. Εξελικτικά, ο φόβος λειτουργούσε προστατευτικά ώστε να βοηθήσει τα άτομα με χαμηλότερη δύναμη να αποφύγουν κάποια ήττα εξαιτίας ακριβώς της περιορισμένης δύναμης και πόρων τους, συγκριτικά με τους πιο ισχυρούς. Ωστόσο, πλέον, στη σύγχρονη κοινωνία και στους σύγχρονους οργανισμούς κάτι τέτοιο μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες καθώς για παράδειγμα μπορεί να προκαλέσει απροθυμία επικοινωνίας. Αυτό, πολλές φορές οδηγεί σε φόβο των εργαζόμενων να εκφράσουν ελεύθερα ιδέες που είναι χρήσιμες για τον οργανισμό.
Ο φόβος αυτός συνήθως προκαλείται από εκφοβιστική συμπεριφορά των μάνατζερ, εχθρικό εργασιακό κλίμα και ανασφάλεια. Φυσικά, ο φόβος που μπορεί να προκληθεί σε τέτοια πλαίσια μπορεί να οδηγήσει σε εσωτερίκευση των πεποιθήσεων αυτών από τους εργαζόμενους με αποτέλεσμα τη γενίκευση των πεποιθήσεων αυτών και σε άλλα εργασιακά πλαίσια αλλά και σε άλλους τομείς της ζωής τους. Αυτό σημαίνει πως οι εργαζόμενοι νιώθουν σιγά σιγά φόβο στο να εκφραστούν ελεύθερα μέσα στο εργασιακό τους περιβάλλον αλλά ακόμα κι αν αλλάξουν εργασία μπορεί και πάλι ο φόβος να τους καταβάλει και να τους κρατά σιωπηλούς και συχνά αδρανοποιημένους. Ακόμα περισσότερο μπορεί να μεταφερθεί και σε άλλες συνθήκες της ζωής τους όπως στις φιλικές τους σχέσεις.
Ωστόσο, κι άλλα συναισθήματα μπορούν να επηρεάσουν τη συμπεριφορά μας στο χώρο εργασίας (και όχι μόνο). Πιο συγκεκριμένα, η ενοχή λειτουργεί ως ηθική πυξίδα. Λειτουργώντας κάποιος ηθικά, θα δώσει τις σωστές πληροφορίες στο συνάδελφό του, με τον οποίο διεκδικεί την ίδια προαγωγή, γιατί θα νιώσει ενοχές, εάν τον παραπλανήσει με σκοπό να επωφεληθεί ο ίδιος.
Η ανησυχία μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερη προσπάθεια ώστε να τελειοποιηθεί ένα πρότζεκτ, στο οποίο διαφορετικά μπορεί κάποιος να μην έδινε τόση βάση. Για παράδειγμα, αν κανείς ανησυχεί για το αν θα καταφέρει να κλείσει συμφωνία με τους πελάτες, θα προσπαθήσει περισσότερο για το συγκεκριμένο project που ο ίδιος έχει αναλάβει.
Ο θυμός λειτουργεί ως κινητήριος δύναμη για να αλλάξει κανείς καταστάσεις που δεν του αρέσουν. Για παράδειγμα, αν ο μάνατζερ φέρεται άδικα και υποσκάπτει ευκαιρίες, ο εργαζόμενος κινητοποιείται και το αναφέρει.
Η λύπη βοηθά στην επίλυση προβλημάτων, ώστε να νιώσει κανείς καλύτερα, και όχι η χαρά. Για παράδειγμα, όταν κάποιος δεν είναι ευχαριστημένος με τη δουλειά του, ψάχνει για μια καινούρια.
Τέλος, ο ενθουσιασμός φέρνει πλούσιες ιδέες. Για παράδειγμα, ο ενθουσιασμός για το νέο project, φέρνει πολλές ιδέες για την εξέλιξή του
Γ. Προηγούμενες εμπειρίες
Αναφέρθηκε ήδη παραπάνω πως προηγούμενες εμπειρίες από εργασιακά περιβάλλοντα που δημιουργούν για παράδειγμα το αίσθημα φόβου, οδηγούν σε δυσλειτουργικές συμπεριφορές, εξαιτίας της ανάγκης “επιβίωσης” μέσα σε ένα φοβικό πλαίσιο.
Η ψυχολογία, και οι διάφορες θεωρίες μάθησης, μπορούν να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα πως παρελθοντικές εμπειρίες διαμορφώνουν την παρούσα συμπεριφορά μας στον εργασιακό χώρο (αλλά και όχι μόνο). Συχνά καταστάσεις που βιώνουμε, αλλά και ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούμε σε καθε πλαίσιο μας καθορίζει. Πολλές φορές, αυτό συμβαίνει ασυνείδητα και το αντιλαμβανόμαστε μόνο εφόσον κάτι αλλάξει, όπως η εργασία μας ή οι συνάδελφοί μας.
Για παράδειγμα, υποθέστε ότι βρισκόσασταν σε ένα περιβάλλον στο οποίο εργαζόσασταν πιο αυτόνομα και η επικοινωνία γινόταν μόνο μέσα από μηνύματα, και τώρα βρίσκεστε σε ένα νέο περιβάλλον, όπου εσείς αρχικά τείνετε να εργάζεστε πιο αυτόνομα και μοναχικά και επικοινωνείτε μέσα από μηνύματα. Ωστόσο, βλέπετε πως με αυτόν τον τρόπο δεν λειτουργείτε αποτελεσματικά καθώς η νέα σας θέση και ομάδα απαιτεί συνεχή και προσωπική επικοινωνία με τους συναδέλφους σας. Άρα, αντιλαμβάνεστε πως δεν λειτουργούν όλες οι εταιρείες με τον ίδιο τρόπο και πρέπει να προσαρμοστείτε σε ένα νέο πρότυπο.
Θεωρίες μάθησης
- Κλασική εξαρτημένη μάθηση: Ξεκίνησε από τον Ivan Pavlov το 1927, ρώσο φυσιολόγο, ο οποίος μελετούσε την πέψη τον σκυλιών, όταν ξαφνικά παρατήρησε κάτι αξιοθαύμαστο όταν τάιζε τα σκυλιά. Αυτό ήταν πως τα σκυλιά παρήγαγαν μεγάλη ποσότητα σιέλου, πριν καν ακόμα παρουσιαστεί μπροστά τους το φαγητό. Μέσα από τα πειράματά του, κατανόησε πως αρχικά ουδέτερα ερεθίσματα (όπως το κουδούνι που χτυπούσε πριν δώσει το φαγητό στα σκυλιά), συνδέθηκαν με την τροφή έπειτα από πολλές επαναλήψεις. Ουσιαστικά ασυνείδητα τα σκυλιά έμαθαν πως κάθε φορά που ακούγεται το κουδούνι θα παρουσιαστεί το φαγητό, κι έτσι ο οργανισμός τους αντιδρούσε το ίδιο όπως και στο φαγητό και μόνο με τον ήχο.
Ανάλογα, σκεφτείτε πώς ένας εργαζόμενος λαμβάνει συχνά έντονη, άδικη ή υποτιμητική κριτική από τον μάνατζερ του κατά τη διάρκεια συναντήσεων ή παρουσιάσεων. Με την πάροδο του χρόνου, ο εργαζόμενος αρχίζει να συνδέει την ίδια τη διαδικασία της συνάντησης ή της παρουσίασης με το αίσθημα φόβου, άγχους ή ανασφάλειας. Έτσι, ο εργαζόμενος μπορεί να αρχίσει να αποφεύγει τις συναντήσεις, να δυσκολεύεται να παρουσιάσει τη δουλειά του σε άλλους ή να αισθάνεται συνεχώς ανασφαλής, ακόμα και όταν η κριτική δεν είναι παρούσα. Αυτό μειώνει την αυτοπεποίθηση και την αποτελεσματικότητά του στη δουλειά.
Μέσω της διαδικασίας της γενίκευσης (δηλαδή μεταφορά της ίδιας αντίδρασης σε παρόμοιες καταστάσεις) ο εργαζόμενος μπορεί να αρχίσει να αισθάνεται άγχος ακόμα και σε συναντήσεις που δεν περιλαμβάνουν τον μάνατζερ, επειδή τις συνδέει με την ίδια διαδικασία. Ο φόβος μπορεί να επεκταθεί σε οποιαδήποτε κατάσταση όπου ο εργαζόμενος πρέπει να παρουσιάσει τη δουλειά του ή να μιλήσει μπροστά σε άλλους. Ο εργαζόμενος μπορεί να αρχίσει να αισθάνεται άγχος ή ανασφάλεια σε οποιαδήποτε αλληλεπίδραση με άτομα σε θέσεις εξουσίας, ακόμα και αν δεν σχετίζονται με τον αρχικό μάνατζερ.
Βέβαια η κατάσταση μπορεί να αντιμετωπιστεί, αν ο μάνατζερ σταματήσει να φέρεται άδικα στον εργαζόμενο ή αν αλλάξει ο εργαζόμενος μάνατζερ και δεν τον αντιμετωπίζει άδικα. Ακόμα, μέσω θετικών εμπειριών, ο εργαζόμενος μπορεί να μάθει να συνδέει τις συναντήσεις ή τις παρουσιάσεις με θετικά συναισθήματα. Για παράδειγμα, η αναγνώριση της δουλειάς του σε μια συνάντηση μπορεί να βοηθήσει στην αλλαγή της αντίληψής του. Ουσιαστικά μέσω της αποσύνδεσης της αρνητικής συμπεριφοράς από αυτές τις καταστάσεις και της επανασύνδεσής τους με άλλες ουδέτερες ή θετικές συμπεριφορές. - Συντελεστική εξαρτημένη μάθηση: Θεμελιώθηκε από τον B.F. Skinner κατά τη δεκαετία του 1930 και αναφέρεται στην επανάληψη ή μη πράξεων ανάλογα με το αν μετά από αυτές το άτομο λαμβάνει επιβράβευση ή τιμωρία. Φαναστείτε, λοιπόν, έναν εργαζόμενο σε μια εταιρεία που λαμβάνει συνεχώς επιβραβεύσεις (π.χ., επαίνους, μπόνους ή προαγωγές) ανεξάρτητα από την πραγματική του απόδοση. Στην πραγματικότητα, έχει κάτι άλλο που τον ευνοεί π.χ. είναι προσωπικός φίλος του μάνατζερ, έχει κοινωνική επιρροή ή γνωριμίες που ωφελούν την εταιρεία ή διαθέτει ένα χαρακτηριστικό που εκτιμάται ιδιαίτερα (π.χ., είναι επικοινωνιακός, δημοφιλής ή έχει καλή εμφάνιση).
Αυτό τον οδηγεί στο να μειώσει την προσπάθειά του, καθώς έχει μάθει ότι οι ανταμοιβές δεν εξαρτώνται από τη δουλειά, αλλά από εξωτερικούς παράγοντες. Ωστόσο, όταν αλλάζει δουλειά και πηγαίνει σε μια νέα εταιρεία, περιμένει να συνεχίσει να λαμβάνει επιβραβεύσεις με τον ίδιο τρόπο, αλλά εκεί οι ανταμοιβές δίνονται μόνο σε όσους αποδίδουν πραγματικά. Ο εργαζόμενος απογοητεύεται και δυσκολεύεται να προσαρμοστεί. - Κοινωνική μάθηση: Ο Albert Bandura το 1977 εισήγαγε επίσημα αυτή τη θεωρία μάθησης μέσω μίμησης προτύπου. Είναι γνωστό το πείραμά του με την κούκλα Bobo, που ένας ενήλικας χτυπά την κούκλα και ένα παιδί παρακολουθεί. Έπειτα, το παιδί εμφανίζει την ίδια επιθετική συμπεριφορά που είδε τον ενήλικα να εκδηλώνει.Σε μια εταιρεία, ένας νέος εργαζόμενος παρατηρεί έναν πιο έμπειρο συνάδελφο, ο οποίος αποφεύγει συστηματικά να αναλαμβάνει ευθύνες ή δύσκολες εργασίες. Ο συνάδελφος αυτός, παρόλο που δεν καταβάλλει μεγάλη προσπάθεια, φαίνεται να μην αντιμετωπίζει συνέπειες από τη διοίκηση και διατηρεί καλή σχέση με τον μάνατζερ. Ο νέος εργαζόμενος, βλέποντας αυτή τη συμπεριφορά, αρχίζει να τη μιμείται, πιστεύοντας ότι είναι αποδεκτή και αποτελεσματική.
Εάν η μιμούμενη συμπεριφορά δεν έχει αρνητικές συνέπειες ή, ακόμα χειρότερα, αν ο εργαζόμενος παρατηρήσει ότι η αποφυγή ευθυνών του επιτρέπει να μειώσει την προσπάθειά του χωρίς να τιμωρηθεί, η συμπεριφορά ενισχύεται. Με την πάροδο του χρόνου, ο εργαζόμενος θεωρεί αυτή τη συμπεριφορά φυσιολογική και τη διατηρεί ως μέρος της επαγγελματικής του στάσης. Έτσι, η γενικότερη κουλτούρα της ομάδας μπορεί να επηρεαστεί αρνητικά, καθώς και άλλοι εργαζόμενοι ενδέχεται να μιμηθούν τη συμπεριφορά.
Συμπερασματικά
Οι συμπεριφορές μας μπορούν να επηρεαστούν, λοιπόν, από όλες τις παραπάνω καταστάσεις. Ωστόσο, η συμπεριφορά δεν είναι κάτι μονοδιάστατο και μπορεί να επηρεαστεί από ένα σύνολο παραγόντων. Τόσο τα γενετικά, ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς μας, όσο και οι περιβαλλοντικές εμπειρίες που βιώνουμε επηρεάζουν τον τρόπο που σκεφτόμαστε και συμπεριφερόμαστε. Αυτό σημαίνει, ότι γεννιόμαστε με μία προδιάθεση, ωστόσο το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνουμε και οι εμπειρίες που ζούμε είναι αυτά που παίζουν καθοριστικό ρόλο στην ολοκληρωτική διαμόρφωσή μας. Σκεφτείτε, θα ήσασταν ο ίδιος άνθρωπος αν είχατε μεγαλώσει με άλλη οικογένεια ή σε άλλη χώρα;
Μην ξεχνάτε, ότι οι συμπεριφορές σας μπορούν, τουλάχιστον σε ένα βαθμό, να αλλάξουν επομένως η αυτο-παρατήρηση και η αυτο-αξιολόγηση σχετικά με το ποιες συμπεριφορές σας είναι λειτουργικές ή δυσλειτουργικές για εσάς, θα σας βοηθήσει να τις διαμορφώσετε και να φτάσετε πιο κοντά στον ιδανικό σας εαυτό, σε ό,τι σας κάνει ευτυχισμένους και σας ικανοποιεί.
